Postępowanie gospodarcze, które powróciło do sądów w 2019 roku w dalszym ciągu budzi pewne wątpliwości praktyczne. Jednym z głównych wyzwań dla uczestników sporów są ograniczenia dowodowe, które były omówione już wcześniej. Kolejną znaczącą zmianą, wprowadzoną w celu przyspieszenia rozpatrywania spraw, jest ograniczenie możliwości zmiany powództwa w trakcie trwania postępowania.
Profesjonalni uczestnicy obrotu gospodarczego dotychczas przyzwyczajeni byli do dużej swobody w postępowaniu sądowym w zakresie rozporządzania przysługującym im roszczeniem. Powszechnie stosowane były więc procesy na próbę, modyfikacje w zakresie podstawy i wysokości dochodzonego roszczenia, czy w końcu zmiany podmiotowe np. dopozowanie. Jednakże, nowelizacja prawna z 2019 roku, przez wprowadzenie art. 4588k.p.c., nałożyła na te praktyki szereg ograniczeń, mających istotny wpływ na przebieg postępowań gospodarczych. W aktualnym stanie prawnym, możliwości stosowania wyżej wskazanych instytucji zostały istotnie ograniczone, a w wielu przypadkach całkowicie wyłączone. Jakich zmian możemy zatem dokonywać?
Zmiana wysokości roszczenia
W zakresie zmiany wysokości roszczenia, istotne jest, że strona wnioskująca (powód) niezmiennie zachowuje prawo do dysponowania roszczeniem. Ustawa nie nakłada więc obowiązku dochodzenia w postępowaniu całości przysługującego roszczenia. Dopuszczalne jest zatem dokonywanie podziałów i stosowanie procesu „na próbę”, choć wiąże się to z koniecznością prowadzenia kilku kolejnych, niezależnych postępowań sądowych. Zgodnie z art. 4588§1 kodeksu postępowania cywilnego niemożliwe jest bowiem występowanie w toku procesu z nowymi roszczeniami obok lub zamiast dotychczasowego. Nie ma zatem możliwości rozszerzenia powództwa, nawet jeśli np. w toku opinii biegłego ustalono, iż rozmiar szkody jest większy aniżeli wysokość dochodzonego w konkretnym postępowaniu roszczenia. Oczywiście nie oznacza to utraty roszczenia, a jedynie konieczność wytoczenia kolejnego powództwa.
Pomimo tych ograniczeń, przewidziano dwa wyjątki:
- rozszerzenie powództwa w przypadku świadczeń powtarzających się np. kolejne raty czynszowe, wówczas możliwe jest rozszerzenie powództwa o kolejne należności;
- zmiana okoliczności faktycznych np. przedmiot świadczenia uległ zniszczeniu lub utracił dla powoda znaczenie gospodarcze, zatem generalnie o takie okoliczności, które w momencie wytaczania powództwa nie były powodowi znane i przy zachowaniu należytej staranności nie mógł ich przewidzieć. W takim wypadku można żądać równowartości pierwotnego przedmiotu sporu lub innego przedmiotu.
Niezmiennie powód ma możliwość ograniczenia powództwa na dowolnym etapie postępowania.
Zmiana materialnej podstawy roszczenia
Zmiana materialnej podstawy roszczenia jest bardziej skomplikowana. Artykuł 4588§1k.p.c. wprowadza zakaz modyfikacji jakościowej roszczenia, co oznacza, że nie można zmieniać faktycznej podstawy roszczenia zgłoszonego w pozwie. Ustawodawca przewidział bowiem bezwzględny „zakaz występowania z nowymi roszczeniami zamiast pierwotnego”.
Zmianą przedmiotową powództwa w tym kontekście jest więc np. przekształcenie przez powoda w toku sprawy podstawy odpowiedzialności opartej na reżimie rękojmi za wady rzeczy sprzedanej w odpowiedzialność odszkodowawczą, czy dokonanie modyfikacji w zakresie roszczeń z umowy na roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Sąd więc badać będzie roszczenie stosunkowo wąsko, w odniesieniu tylko do pierwotnie zgłoszonych twierdzeń.
Bez znaczenia dla przepisów postępowania jest fakt, że takie roszczenia nadają się do rozpoznania w postepowaniu gospodarczym. Możliwość ich dochodzenia istnieć będzie dopiero w osobnym, nowym postępowaniu sądowym, o ile powód zdecyduje się takie prowadzić.
Z powyższego wynika, że szczególna staranność w przygotowaniu pozwu i analiza sytuacji faktycznej i prawnej na wstępie postępowania są kluczowe dla skutecznego dochodzenia roszczeń w postępowaniu gospodarczym. Ustawodawca, dążąc do zwiększenia efektywności sądów, wymaga od przedsiębiorców dokładnego i precyzyjnego przygotowania postępowania, co ma przyspieszyć rozstrzyganie spraw gospodarczych, jednak wiąże się to z dodatkowymi obowiązkami i koniecznością większej dbałości o szczegóły już na samym początku procesu.
Wyłączenie niektórych instytucji procesowych
Ograniczenia w zakresie modyfikacji powództwa powodują, że nie wszystkie instytucje procesowe znane z postępowania zwykłego mają zastosowanie w sprawach gospodarczych.
W szczególności nie można skorzystać z możliwości dokonywania zmian podmiotowych w procesie. Jeżeli w trakcie postępowania okaże się, że po jednej ze stron powinien wystąpić inny podmiot, sąd nie będzie miał możliwości wzywania tych osób do udziału w sprawie ani umożliwienia im wstąpienia do postępowania.
Podobnie nie znajdą tutaj zastosowania przepisy o współuczestnictwie oraz dopozwaniu. Jeśli więc nieprawidłowo określimy strony postępowania, nie mamy możliwości późniejszego naprawienia błędów poczynionych w pierwszej fazie postępowania. Takie powództwa będą zatem podlegały oddaleniu. Przyjętym w orzecznictwie jest pogląd, że nie jest możliwe rozpoznanie istoty sprawy w warunkach współuczestnictwa koniecznego, jeżeli nie został ukształtowany właściwie skład osobowy stron postępowania. Niepełne oznaczenie stron, czyli np. niewskazanie wszystkich pozwanych, których udział w sprawie jest konieczny skutkować będzie oddaleniem powództwa.
Dodatkowo, w postępowaniu gospodarczym nie ma możliwości wniesienia powództwa wzajemnego, jak również zgłoszenia przez pozwanego wniosku o przekazanie sprawy do sądu okręgowego, w sytuacji kiedy toczy się tam postepowanie przeciwko powodowi przed tym sądem powództwo wpływające na roszczenie powoda bądź dlatego, że ma z nim związek, bądź dlatego, że roszczenia stron nadają się do potrącenia. W reszcie w myśl zasady efektywności postępowania wyłączony został przepis pozwalający na zawieszenie postępowania w przypadku niestawiennictwa stron na rozprawie oraz w razie niestawiennictwa powoda, gdy nie żądał on rozpoznania sprawy w jego nieobecności, a pozwany nie zgłosił wniosku o rozpoznanie sprawy. Tym samym wyrok może zapaść nawet bez udziału stron w rozprawie i nie ma tutaj konieczności zgłaszania wniosku o takie rozpoznanie.
Te ograniczenia wskazują jak istotnym i kluczowym dla całego postępowania w sprawach gospodarczych jest etap tworzenia pozwu i przygotowania postępowania. To właśnie w tym momencie podejmowane są najważniejsze decyzje tak w zakresie środków dowodowych, jak i zgłoszonych roszczeń. Precyzyjne przygotowanie sprawy ma na celu uniknięcie przeciągania się procesów, ale wymaga od przedsiębiorców szczególnej staranności, aby uniknąć niedokładności i błędów możliwych do naprawienia w tradycyjnym postępowaniu cywilnym.
