Kara umowna, czyli zastrzeżenie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy, jest jednym z najczęściej spotykanych dodatkowych postanowień umownych, szczególnie w obrocie profesjonalnym (umowach o roboty budowlane, o dzieło, najmu czy umowach leasingowych). Podstawą do żądania zapłaty tego „umownego odszkodowania” są uchybienia związane z realizacją zobowiązań niepieniężnych tj. nieterminowe realizacje umów, czy braki ilościowe lub jakościowe przedmiotu świadczenia.
Zastrzeżenie kary umownej za odstąpienie
W praktyce kontraktowej często również zastrzega się „karę umowną za odstąpienie od umowy”. Ten skrót myślowy dotyczy de facto sytuacji, w których jedna ze stron odstępuje od umowy z przyczyny leżącej po drugiej stronie, a podstawą tego odstąpienia jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez kontrahenta.
Brak jest przepisu, który wprost dopuszczałby zastrzeżenie kary umownej w sytuacji odstąpienia od umowy. Jej podstaw można jednak upatrywać w art. 494 Kodeksu cywilnego zgodnie z którym „Strona, która odstępuje od umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania”. Kara umowna z założenia ma pokryć tę szkodę w pełnej wysokości. Zastrzeżenie kary umownej wyłącza obowiązek wykazywania jej wartości – wystarczy wykazanie zasadności złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy.
Podstawa odstąpienia a kara umowna
Nie zawsze jednak zastrzeżenie kary umownej będzie możliwe. Dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy należy każdorazowo oceniać w płaszczyźnie podstaw do odstąpienia od umowy.
Odstąpienie od umowy (lub jej wypowiedzenie) może być skutkiem niewykonania lub nienależytego wykonania zarówno zobowiązania o charakterze pieniężnym, jak i niepieniężnym. Natomiast karę umowną można zastrzec tylko na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego). W konsekwencji zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia należy uznać za dopuszczalne tylko, jeżeli było spowodowane niewykonaniem przez jedną ze stron zobowiązania niepieniężnego. Zastrzeżenie kary umownej za odstąpienie od umowy spowodowane niewykonaniem przez jedną ze stron zobowiązania pieniężnego jest sprzeczne z art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego. Tezę tą potwierdził Sąd Najwyższy w Uchwale Składu Siedmiu Sędziów – Izby Cywilnej w Wyroku z dnia 20 listopada 2019 roku, III CZP 3/19.
W konsekwencji za nieważne uznać należy klauzule obligujące dłużnika do zapłaty kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy (wypowiedzenia) spowodowanego opóźnieniem lub brakiem spełnienia przez niego świadczenia pieniężnego (np. rat leasingowych, czynszu najmu, czy płatności za roboty). Kompetencja wynikająca z art. 494 § 1 Kodeksu cywilnego do żądania „na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania” nie uwalnia w żaden sposób od związku pomiędzy karą umowną a zobowiązaniem niepieniężnym.
Wykonanie prawa odstąpienia a istnienie roszczenia o karę umowną
Wątpliwości może również budzić wpływ wykonania prawa odstąpienia od umowy na dalsze istnienie roszczenia o karę umowną. Skutkiem skorzystania przez stronę z prawa odstąpienia jest rozwiązanie umowy z mocą wsteczną (ex tunc) – umowa jest uważana za niezawartą. Pojawia się zatem pytanie, czy odstąpienie od umowy powoduje również wygaśnięcie roszczenia o karę umowną powstałą w ramach tego stosunku obligacyjnego.
Odpowiedzi udziela orzecznictwo sądów, w którym przeważa pogląd, iż co do zasady złożenie oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy nie pozbawia wierzyciela uprawnienia do dochodzenia kary umownej z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika (w szczególności niedochowania terminu spełnienia świadczenia), które miało miejsce przed odstąpieniem (Wyrok SN – Izba Cywilna z dnia 17 grudnia 2008 r. I CSK 240/08 oraz z dnia 5 października 2006 r., IV CSK 157/06).W takich przypadkach kara umowna zastępuje należne wierzycielowi odszkodowanie za nienależyte wykonanie zobowiązania, które stało się podstawą do odstąpienia.
W orzecznictwie powszechnie akceptuje się dopuszczalność kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy. Należy jednak pamiętać, że nie zawsze może ona zostać skutecznie zastrzeżona. Rozstrzygają o tym okoliczności konkretnego przypadku, a dokładnie podstawy, które zgodnie z umową będą uprawniały stronę do odstąpienia.
